مقدمه
موضوع حفظ قرآن کریم در کشور ما به نسبت بسیاری از ممالک اسلامی نوپاست. در یک ارزیابی اجمالی متوجه این نکته ساده اما مهم خواهیم شد که حافظان قرآن در جامعه ایران در حال گذار تاریخی از دوره اقبال عمومی و متزاید که پس از انقلاب شکوهمند اسلامی نسبت به مقوله حفظ قرآن کریم ایجاد شده است می باشند و آرام آرام به شکل تخصصی و حرفه ای به این مقوله وارد می گردند. لازم است در یک پایش پویا و مستمر روند حرکت کیفی و کمی قرآنیان عزیز توسط اساتید و نخبگان حفظ قرآن کریم ارزیابی شده و نقاط رشد و آسیب ها شناسایی شوند. آنچه در سال های اخیر فراوان مشاهده می شود آن است که به دلیل افزایش صعودی علاقمندان به حفظ قرآن کریم و در مقابل کمبود متخصصین صاحب تجربه در این عرصه بسیاری از استعداد ها تهدیر گردیده و مشتاقین فراوانی در مسیر حفظ قرآن کریم به دلیل عدم شناخت صحیح و اشراف جامع بر فنون و ظرائف حفظ قرآن کریم، مع الاسف یا به اهداف خود نرسیده اند و حافظ قرآن نشده اند و یا با صرف انرژی شدید و فشار بر حافظه خود به حسب ظاهر حافظ اجزایی از کلام الله شده اند اما از کیفیت ضعیف و فرّار محفوظات رنج می برند و دچار تزلزل و بهم ریختگی در محفوظات خود هستند. شناخت جنس حافظه هر شاگرد و نقاط ضعف و قوت آن و همچنین ارزیابی و آنالیز دائم روند رشد حافظه قرآن آموز و نیز متعادل نمودن قدرت تمرکز در حافظه متناسب و همسنگ با میزان محفوظات وی، همچنین ایجاد فضایی پر انگیزه و پویا در تمرینات شاگرد و سوق دادن حافظه او به سمت درک آیات به جای حفظ ظاهر آیات همراه با حک تصاویر خط قرآن در ذهن و… از جمله وظایف مهم استادان حفظ قرآن کریم است. در این میان حسن حفظ مربی در سطح رشد کیفیت و کمیت محفوظات شاگردان او اثر مستقیم دارد و در این مسیر استاد نیز می بایست دائما به فکر ارتقاء کیفیت کار خود باشد. در این مقاله تلاش شده است به اختصار به اهم نکات اساسی لازم برای شروع و نیز تداوم حفظ قرآن آسان و پویا اشاره گردد تا قرآن آموزان عزیز و علاقه مندان به حفظ مصحف شریف با روند کار تخصصی حفظ قرآن کریم آشنا شوند. لازم می دانم متذکر شوم که فروانی نکات و ظرائف مربوط به تحرک بخشی،تنظیم و ارتقاء حافظه نیازمند ده ها صفحه نگارش و شرح و بسط است اما خوانندگان محترم این گفتار با دقت و امعان نظری ژرف، خواهند توانست به مسائل ویژه مطرح شده در این مقاله دست یابند.
حفظ قرآن آسان, کاربردی و مانا
1.پیش شرط نبودن لحن ترتیل برای حفظ قرآن کریم
باید دانست آشنایی باتلاوت ترتیل و به اصطلاح خواندن قرآن همراه با لحن وآوای ترتیل چه به صورت تقلیدی یا به صورت ترکیبی، بر خلاف تصور عامیانه، به هیچ وجه پیش شرط شروع حفظ قرآن کریم نمی باشد.به بیان دیگر صدای خوش وتلاوت زیبا نمی بایست دراذهان علاقمندان به آشنایی باحفظ قرآن کریم مقدمه این کار شناسانده شود.تجربه اثبات کرده است که ممزوج کردن الزامی حفظ آیات و اجرای ترتیلی محفوظات موجب ایجاد اضرار زیادی بر روند حفظ،حافظه ومحفوظات قرآن آموز می شود که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می گردد:
الف – تهدیر زمان: دو فرد حافظ قرآن را درنظر بگیرید که یکی در تکرار اجزاء به سبک ترتیل برنامه های روزانه خود را انجام می دهد و دیگری بدون تکلف و به صورت ساده و روان و به اصطلاح به سبک محاوره و خطابه،همانند یک سخنران محفوظات خویش را تکرار می نماید. شخص اول در تکرار هر یک جزء از محفوظات بایستی دست کم یک ساعت وقت صرف نماید، اما شخص دوم در تکرار هرجزء ۲۰ تا ۳۰ دقیقه زمان صرف خواهد نمود، این بدین معناست که در بازه زمانی روزانه ، هفتگی و ماهانه شخصی که بدون ترتیل محفوظاتش را تکرار می نماید، حجم بالاتری را می تواند مرور نماید و در بلند مدت کیفیت حفظ بهتری خواهدداشت.ضمن آنکه بهره وری انرژی و مدیریت زمان بسیار بهتری را تجربه خواهد نمود.
ب – خستگی حنجره: ساعت ها تکرار به سبک ترتیل باعث می شود تارهای صوتی وعضلات کناری حنجره دچار خستگی مفرط شوند و یا حتی آسیب های جدی بر تارهای صوتی وارد گردد، این خستگی جسمی آرام آرام به خستگی ذهنی تبدیل خواهد شد و تمرکز و انرژی حافظ را مخدوش خواهد نمود، حافظ هوشمند کسی است که مصرف انرژی جسمی و ذهنی خود را در برنامه های روزمره، به شایستگی مدیریت نماید و نگذارد بی جهت فشار برحافظه اش تشدید گردد. پس لزومی ندارد تکرارها به صورت ترتیل باشد،بلکه بایستی ساده،روان و بدون فشار بر تارهای صوتی و بحال خطابه و دکلمه وار انجام گردد.
ج – عدم موازنه ذهنی بین حفظ و ترتیل: به تجربه ثابت شده است حافظانی که روش تلاوت ترتیل را برای حفظ یا تکرار محفوظات خود انتخاب می نمایند چون ذهنشان همزمان درگیر دو موضوع است، یکی کنترل حسن حفظ و دیگری توجه به لحن ترتیل ، عملا نه ترتیل فاخری خواهند داشت نه حسن حفظ مطلوبی و این دو ، دست و پاگیر یکدیگر خواهند شد.نمی شود الحان مربوط به تلاوت ترتیل را در ذهن کنترل کرد و همزمان تمرکز ایده آلی برحسن حفظ، ایجاد نمود، این برای مغز شما بمانند آنست که همزمان با یک دست شکل مربع را ترسیم کنید و با دست دیگر لوزی را. لذا عملا یکی از این دو موضوع ضربه خواهد خورد.
2.لزوم استفاده صحیح ازحافظه تصویری
مطابق آخرین تحقیقات علمی ۸۰ درصد دریافت ها و آنچه توسط مغز انسان درک، تحلیل و ذخیره سازی میشود و در حافظه قرار می گیرد ازطریق چشم است ، پس چرا علاقمندان به حفظ قرآن کریم درکشورمان اصرار برحافظه شنیداری دارند؟؟ چرا بدون تقویت حافظه دیداری و گاه حتی صرفا به استمداد از لوح های فشرده تلاوت ترتیل اصرار بر ارسال و ثبت آیات قرآن در حافظه خود دارند؟ این واقعا یک سوال جدی است که چرا در ایران از نعمت نگاه و چشم نافذ درحین حفظ قرآن کریم بسیار محدود وناقص استفاده میشود؟این را باید دانست که هر زمان شخص حافظ در تصویر ذهنی خود از صفحاتی که اجرا می نماید تصوری ناقص همراه با تشویش و احیانا پرش تصویر داشته باشد یقینا دچار اختلالاتی از جمله شک ، فراموشی ، انتقال به آیات مشابه ، استرس ،عدم اعتماد به نفس ، ناامیدی نسبت به حفظ کل ، خستگی ذهنی ، اختلال در عبارات و بسیاری از اشکالات احتمالی آزار دهنده دیگر خواهد شد. تجربه سالیان نشان داده است که اتّکا برحافظه شنیداری و مثلا صدای تلاوت ترتیل فلان استاد ایرانی یا مصری نخواهد توانست پایه قدرتمندی از حفظ آیات را در حافظه قرآن آموز ایجاد کند و اگر تصویر شفاف و روشنی از متن مصحف شریف در ذهن او استقرار نیابد ، مجبور خواهد بود با فشار فراوان بر ذهن خود لحن ترتیل آن استاد را به یاد بیاورد تا بتواند آیات را اجرا نماید.
3.تأثیر تمرکز در ارتقاء کیفیت محفوظات
آن قسمت از مغز که کنترل ذهن را عهده دار است و به عبارتی راهبر و فرمانده ذهن می باشد در ادبیات عامه به عنوان تمرکز و ترکیز شناخته می شود. به بیان ساده تمرکز یعنی اراده ذهنی شخص حافظ نسبت به باقی ماندن در مسیر مربوط به اجرای صحیح آیات درهنگام قرائت، قبل از اینکه شخص حافظ به فکر تقویت تمرکز خود باشد ، می بایست آسیب ها ومزاحمت های مربوط به تمرکز خود را بخوبی شناخته و نسبت به رفع آن موانع ، تدبیر لازم را اتّخاذ نماید. به عنوان مثال در زمان تمرینات روزانه که شامل حفظ آیات جدید و یا تکرار محفوظات سابق می باشد نباید با حال عدم شاخه به شاخه شدن ذهن توقع همکاری از حافظه خود را داشته باشد. تا زمانی که حافظ، برای مزاحمت های فکری تدبیری نیندیشد، افکار ربط و بی ربط باعث تحلیل رفتن قدرت ذهنی و کاهش پیشرفت حافظه شده و عملکرد روزانه قرآن آموز را مختل می نماید. برای ارتقاء تمرکز دو راهکار ساده اما کاربردی مطرح می شود: در شرایط شروع تمرینات روزانه قرار بگیرید ، قرآن حفظی خود را باز کرده و به ظاهر آماده شروع تکالیف حفظی خود شوید ، اماشروع نکنید ! نیک بیندیشید که هم اکنون به چه چیزهایی فکر می کنید ذهن خود را به دست گرفته، مدیریت کنید مثلا اگر کاری را باید امروز انجام دهید که ذهنتان را مشغول ساخته و فرضا لازم است با شخصی تماسی بگیرید یا به جایی سر بزنید و… این امور را در دفترچه ای کوچک یادداشت کنید و به خود بگویید در فرصتی مناسب تو را پیگیری خواهم نمود. این نگارش باعث می شود که آن موضوعات پراکنده ذهن شما را مشوش نکند و در حین تمرینات حفظی دست انداز و سرعت گیر برای ذهن شما ایجاد نکند. پیشنهاد دوم ایجاد حس معنوی و حضور قلب ایمانی قبل از شروع به حفظ آیات شریفه قرآن است. اندیشه کنید که چه کار والا و مهمی می خواهید انجام دهید، برخود نهیب زنید و روح و جسم خود را متوجه سازید که در محضر چه کتاب بلند مقام و مهمی قرار گرفته اید و احترام و جایگاه این کار فاخر را به قلب خود متذکّر شوید. با این دو کار ساده یعنی مدیریت افکار و برنامه های روزانه و کسب حضور قلب معنوی ، قبل از شروع به تمرینات ، خواهید توانست عیار کیفیت تمرینات روزانه خود را رشد داده و از دوباره کاری و اضافه کاری و تهدیر زمان اجتناب ورزید.
4.شرایط لازم مکان و زمان حفظ
مکان و زمان حفظ باید خوب انتخاب شود. مکان حفظ ترجیحا باید همواره ثابت باشد و پیشنهاد می شود شخص حافظ برای خود گوشه ای دنج از خانه را به عنوان مکان ثابت حفظی خود قرار دهد. مکان مناسب برای حفظ قرآن جایی است که موجب تقویت تمرکز ذهن و آرامش فکر باشد ، رنگ آمیزی محیط ، ابعاد فضا ، نوع نور مکان و حتی تهویه مطبوع همگی در کیفیت تمرینات روزانه موثرند.در مکان حفظ باید سکوت حاکم باشد نباید رفت و آمد و سروصدایی باشد چه بسا که حرف زدن دیگران یا شنیدن صدای گفتگوی دیگران حین انجام تمرینات روزانه باعث ایجاد تشتّت فکر و پرش تمرکز می شود و انرژی حافظ را هدر می نماید. زمان مناسب حفظ قرآن نیز امری است شخصی. بهترین زمان حفظ ابداً نمیتواند شامل پیشنهادی عمومی برای همگان باشد.به صلاح نیست مربی حفظ زمان خاصی را به شکل دستوری بر شاگردان خویش تحمیل نماید. بهترین زمان حفظ در افراد مختلف است ، اما می توان یک ملاک کلّی و صحیح در اتخاذ بهترین زمان برای حفظ روزانه ارائه داد و آن اینکه برترین زمان برای انجام حفظ روزانه آن هنگامی است که شخص بالا ترین سطح گیرایی وآمادگی ذهنی را برای حفظ آیات قرآن کریم در خود احساس می نماید.
5.تاثیر نظم در تقویت حافظه و ماندگاری محفوظات
حضرت علی (ع) می فرماید : اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم . پشتکار و نظم ، پایه و اساس هر پیشرفتی است به خصوص موضوع حساسی همچون حفظ قرآن کریم. تا نظم و پشتکار نباشد حافظه شخص تقویت نم یشود، بی نظمی و بی برنامگی حافظ را دچار اختلالات حفظی و محفوظاتی می نماید، متاسفانه بسیاری از حافظان صرفا اصرار بر انباشت محفوظات در مغز خود دارند و به عبارت ساده محفوظاتشان زیاد شده اما متناسب با آن حافظه شان قوی تر نشده است. آن چیزی که باعث تقویت حافظه می شود نظم واستمرار در کار است. در مقام تمثیل ، اگر شخصی بیمار شود و نسخه درمانی پزشک را ناقص وبی نظم انجام دهد نباید توقع بهبودی داشته باشد. اگر حافظ در مسیر حفظ قرآن خود توقف و یا بی نظمی نشان دهد، نباید توقع اوج گرفتن و تقویت حافظه خود را داشته باشد ، ضمن اینکه پشتکار ونظم در ماندگاری محفوظات در بلند مدت اثر مستقیم دارد. چه بسیار علاقمندانی که علی رغم استعداد، به دلیل بی نظمی کارشان متوقف شده است،
رهرو آن نیست که گهی تند گهی خسته رود رهرو آن است که آهسته وپیوسته رود
6.استفاده نابجا از تکرار های مکرر جهت ارسال آیات به حافظه
برخی از حافظان با استفاده از تکرار های افراطی و نابجا اصرار بر ثبت آیات در ذهن خود دارند ! راه حفظ قرآن صرفا تکرارهای فراوان و فشار بر ذهن نیست. گاهی دیده می شود شخص حافظ یک آیه را بیش از ۱۰و گاه حتی بیشتر از ۲۰ بار در یک زمان ، تکرار افراطی می نماید وانرژی ذهن خود را در همان اوایل کار تخریب وتهدیر می نماید. همان طور که کم کاری و بی نظمی موجب توقف کار و کاهش کیفیت محفوظات میشود ، افراط و زیاده روی در تکرار نیز عوارضی دارد که به برخی از آنها اشاره می نمایم : اختلال در چینش کلمات آیات در ذهن، خستگی مفرط ، سردرد های مزمن ، احساس کاذب اشباع حافظه ، تداخل آیات در ذهن ، افزایش استرس ، از دست دادن زمان مفید حفظ قرآن کریم و… پس نه افراط ونه تفریط هیچ کدام آینده ساز نیستند.
7.شناخت خصوصیات حافظه کوتاه مدت و بلند مدت و نوع ارتباط بین آن دو
هر انسانی دو نوع حافظه دارد ،حافظه کوتاه مدت وحافظه بلند مدت. اکثر واردات ذهنی انسان ها در حافظه کوتاه مدت ذخیره می شود و پس از مدت کوتاهی از ذهن خارج شده و یا کمرنگ می گردد.ارسال آیات به حافظه بلند مدت یا همان بایگانی مغز ، باید به مرور و با حوصله و مبتنی بر تقویت قسمت های مختلف مربوط به اصول حفظ قرآن کریم باشد. باید تا مدتی به شکل روزانه ، صفحه حفظ شده آرام و کم فشار و بصورت کشسان تکرار شده ، تصویر آیات جداگانه کارشود و نیز مفاهیم به شکل حسی در آمده مورد درک قرار گیرد و هم چنین باید اشکالات کلمه ای یا عبارتی محفوظات جداگانه و با روش های اصولی کارشده ، اصلاح گردد.پس از مدتی شخص حافظ احساس می کند که آیات آن صفحه را با اطمینان و از حافظه بلند مدت خود استخراج می کند. ویژگی حافظه بلند مدت این است که وابستگی کیفیت آیات در ذهن به تکرار و مرور کمرنگ شده و از حال فرّار بودن یا سخت به ذهن آمدن فاصله می گیرد واین زمانی است که می توان به محفوظات اعتماد کرد. در حقیقت حافظه کوتاه مدت دریچه و دالان ورود به حافظه بلند مدت است و نباید توقع داشت که بدون طی سلسله مراتب، محفوظات در ذهن تثبیت گردد.
برخی از آسیب های شایع در حافظه کوتاه مدت عبارتند از : فراموشی ابتدای آیات ، عدم شفافیت تصویر آیات ، پرش آنی تمرکز در استخراج آیات ، فراموشی قسمت هایی از آیات حفظی جدید ، احساس فشار و یا خستگی ذهن، حس عدم اعتماد به حافظه ، هر کدام از این اختلالات باید با روش های صحیح وتحت نظارت استاد برطرف شود. برخی از آسیب های عمومی حافظه بلند مدت عبارتند از : ضعف در نقشه یابی آیات حین پرسش و پاسخ ، انتقال به آیات مشابه و غیر مشابه ، تصور ناقص از تصویر چینش آیات ، عدم توانایی ذهن بر سلسله موضوع و ترتیب مفاهیم آیات حین تلاوت ، پراکندگی تمرکز در تکرارمحفوظات. شناخت اختلالات حافظه بلند مدت و روش های اصلاحی آن موضوعی است دقیق و حساس که بایستی تحت نظارت استاد کاربلد انجام پذیرد و به هیچ وجه نسخه عمومی یا ساده ندارد لذا میبایست از ارائه توصیه های عمومی یا بیان روش های کم اثر اجتناب کرد. حافظان محترم را به حضور در محضر اساتید ارجمند حفظ قرآن کریم توصیه می نمایم.
8.آشنایی با مفاهیم ، پشتوانه ی تثبیت محفوظات
مغز انسان برای نگاهداشت آیاتی که مفهوم آن را به درستی درک نکرده است ، ظرفیت بسیار محدودی نشان خواهد داد. حفظ قرآن از روز اول باید ممزوج با کار مفاهیمی و درک ترجمه عبارات وآیات قرآن باشد. بسیار دیده شده است که افرادی کار حفظ قرآن را بدون احساس مسئولیت نسبت به فهم آیات و به شکل کاملا بی روح و پرفشار پیش برده اند وپس از حفظ چند جزء ، مغزشان به اصطلاح قفل کرده است.کار حفظ قرآن کار پیچیده ای است و اگر تدبر و درک مفاهیم از آن حذف شود فشار سنگینی بر حافظه وارد خواهد آمد.درک مفاهیم باعث خواهد شد که بخش زیادی از کار حفظ آیات جدید در همان لحظه کار مفاهیمی انجام شود و عملا قسمت های مهمی از حفظ آیات را به ذهن برسانیم.آشنایی با ترجمه ومفاهیم در زمان به یادآوری و تکرار محفوظات نیز به شخص حافظ بسیار کمک می کند و باعث خواهد شد که فشار از روی حافظه برداشته شود و حفظ منطوق تبدیل به حفظ مفهوم گرا گردد. همچنین با کار مفاهیمی شایسته جذّابیت حفظ قرآن کریم چند برابر شده و انس و علاقه حافظ نسبت به محفوظاتش ارتقا خواهد یافت. اثر سومی که مایلم روی آن تاکید نمایم آن است که تسلط بر ترجمه و مفاهیم آیات ، نیاز ذهن را نسبت به تکرار محفوظات کاهش داده و با افزایش غنای محفوظات ، ماندگاری آیات در ذهن را چند برابر خواهد نمود. نکته آخر اینکه اصولا حفظ قرآن مقدمه ای است برای درک قرآن. پس اگر روش حفظ ما آن هدف مقدس را تمهید و تأمین نکند ،می توان گفت مسیری که شخص قرآن آموز برای خود انتخاب کرده دور از دستورات دینی و منویّات قرآن کریم است.
9.نقش ارزیابی فنّی ایرادات و اغلاط حفظی در تکرار ها در جهت ارتقاء غنای تکرارها و ماندگاری محفوظات
هر حافظ باید دفتری برای ثبت اشکالات و اغلاط در محفوظات خود داشته باشد در دفتر ثبت اغلاط سه نوع از اشکالات حفظ را باید یادداشت کرد که در ادامه به آن اشاره خواهد شد قبل از آن باید این مطلب را بدانیم که اشتباه است که اگر برای اصلاح ایرادات حفظی خود صرفا برای تکرارهای مکّرر حساب کنیم تا زمانی که ایرادات حفظی مهم ثبت و رفع نشود احتمال تکرار آن و ریسک خطا همواره با شخص حافظ همراه است نگارش و ثبت اشکالات در تمرینات روزانه و مرور جداگانه آنها باعث می شود داور ذهنی شخص حافظ فعّال گردیده و مدیریت بر محفوظات ارتقاء یابد سه نوع از اشکالاتی که باید جداگانه یادداشت و تمریناتی خاص بر روی آن انجام شود به اختصار عبارت اند از:
الف. ایراد حفظی کوتاه با زمان بری اصلاح بلند: شخص حافظ در تکرار محفوظات خود عبارتی کوتاه مثلا کلمه ( قالوا ) را جا انداخته است ولی در به یاد آوری و یا اصلاح آن ثانیه های زیادی را مصروف داشته. این اشکال باید در دفتر ثبت اغلاط نگارش شوند.
ب. ایراد حفظی بلند با زمان بری اصلاح بلند: مثلا عبارت یا جمله ای چند کلمه ای را فراموش کرده یا اضافه و یا جابه جا کرده است و همچنین لحظات زیادی طول کشیده تا عبارت صحیح را به یاد آورد. این اشکال از آن اشکال نوع اولی بدتر بوده و باید جداگانه نگارش و تمرین شود .
ج. ایراد حفظی بلند با زمان بری اصلاح کوتاه: در این حالت تعداد حروف و کلماتی که در حین اجرای محفوظات همراه با اختلال اجرا شده زیاد می باشد، اما بدون صرف زمانی خاص اصلاح شده است. در اینجا شخص حافظ باز هم به اعتبار آنکه جمله ، آیه یا عبارتی طولانی را اشکال داشته ، هر چند که سریع اصلاح نموده ولی باید مورد را ثبت و تمرین جداگانه ای بر روی آن انجام دهد. منظور از تمرین جداگانه ، تمرینی است که بعد از اتمام تکرار جزء و بصورت مطالعه دقیق بر روی آیاتی که اشکالات حفظی داشته است ، انجام شده و مجدداً خطاهای حفظی مرور می گردد تا زمینه پرهیز از تکرار آن ایرادات ایجاد شود و حافظ در مدیریت ذهن خویش پیشرفت نماید.
چهارمین ایراد حفظی که لزومی به نگارش در دفتر ثبت اغلاط و ایرادات را ندارد آن است که اولا اشکال در حد یک کلمه بوده و ثانیاً به سرعت اصلاح شده باشد. نکته دیگر آنکه حفاظ باید بدانند هر زمان در اجرای حفظ دچار ایراد و به اصطلاح دچار اشتباه حفظی شدند ، بدترین کار این است که بدون دقت و تمرکز صرفا از روی متن مصحف نگاه کنند و به عبارت دیگر به ذهن خود فرصت تقلب دهند . چنانچه دچار چنین خطایی گردند هیچ گاه حافظه شان قوی نخواهد شد ، بلکه حافظه آنها همواره وابسته به متن مصحف باقی خواهد ماند. نکته پایانی این که حافظ زیرک ، کسی است که از ارزیابی ذهنی و داوری لحظه ای اشکالات و اشتباهات حفظی خود را جدی بگیرد و نیک بنگرد و کشف نماید که چرا و به چه دلیل در فلان آیه ، آن ایراد حفظی به هنگام اجرا داشته است.
10.بررسی مهمترین انواع شکیّات عارض بر حافظ
در هنگام تلاوت محفوظات گاه شخص حافظ دچار شک می شود و در حالت ذهنی خود دچار انواعی از تردیدها می گردد بطور خلاصه شکیات عارض بر حافظه در حین اجرای حفظ از چهار حال خارج نیست:
اول- شک قبل از اجرای کلمه یا جمله : مثلا شخص حافظ در آیه شریفه ( و قال الملک أئتونی به فلما ) دقیقا پس از خواندن کلمه (به) شک می کند که عبارت بعد با فلّما شروع می شود یا با ولّما.
دوم- شک در حین تلاوت : یعنی آنکه به محض خواندن عبارت یا کلمه ای به ناگاه متوقف و ساکت شده و شک می کند که آیا آنچه خوانده بوده صحیح بوده یا خطا نموده است. در آیه مورد مثال هنگام تلاوت جمله ( فلّما کلمه قال ) لحظه ای شک می کند که نکند اشتباه خوانده باشد و ( ولمّا ) صحیح باشد.
سوم- شک بعد از تلاوت قسمتی از آیه: در آیه مورد مثال ، پس از اتمام آیه و یا حتی در وسط آیه بعد نسبت به صحت تلاوت آیه قبل شک نماید.
چهارم-شک در اصل کلمه: در آیه مثال ، حافظ شک ندارد که ( فلما ) درست است ویا ( ولما ) ، بلکه می داند اگر این کلمه در آیه باشد حتما ( فلما ) است لکن اصولا شک دارد که آیا چنین عبارتی در آیه وجود دارد یا خیر ، به عبارت دیگر شک حافظ ، بین دو کلمه نمی باشد بلکه در اصل وجود کلمه یا عبارتی در آیه شک می نماید.
شک از نوع اول معمولا از ضعف کیفیت حفظ در حافظه ناشی می شود که به دلایل مختلفی از جمله عدم استفاده از روش صحیح حفظ ، تکرار های نامنظم و متقاطع ، پراکندگی تمرکز در هنگام تمرینات روزانه وفشار های بی مورد برمغز به هنگام تمرینات ، باز می گردد.اما شک نوع دوم معمولا به دلیل عدم اعتماد به نفس ، استرس ، خستگی ذهنی ویا وسواس شخصیتی می باشد.در نوع سوم معمولا شخص حافظ دچار ضعف و پرش شدید تمرکز بوده و یا بر مفاهیم آیات تسلط ندارد ، زیرا سلسله کلام از دستش خارج شده و آیات در ذهن وی مشوش ومبهم می باشد.در نوع چهارم معمولا اشکال از آنجا ناشی می شود که حفظ اصولا خوب ، دقیق و واضح انجام نشده است و شخص حافظ تصویر واضحی از متن مصحف در ذهن ندارد و لذا کلمات مشابه را مشکوک میبیند ویا آنکه به اتکای حافظه شنیداری و یا به صورت پراکنده و نامنظم ، حفظ خود را پیش برده است.به طور کلی راه اصلی در این چهار دسته از شکیات عمومی عارض بر محفوظات ، عبارت است از آنکه شخص حافظ نباید در لحظه ایجاد شک فورا به قرآن نگاه کند ، بلکه باید ابتدا سکوت کرده فکر کند.حافظه خویش را تحریک کرده وتلاش کند ادامه مطلب را به ذهن بیاورد.در غیر این صورت بازهم حق تقلب ندارد ، بلکه باید به ابتدای آیه ای که تلاوت کرده مراجعه نماید ومجددا آن را به آهستگی بخواند ودر این کار نباید به محل فراموشی و ضعف حفظ خود فکر کند بلکه به حالت عادی و بدون استرس آیه را مجددا تلاوت نماید.اگر این کار را درست انجام دهد به کمک حافظه تسلسلی ، کلمات آیه یک دیگر را در ذهن پیدا کرده و باعث ازاله آن شک و فراموشی خواهند شد ، اما چنان چه با تلاوت مجدد آیه بازهم شک وفراموشی برطرف نشد ، باید سریعا وبدون فشار افراطی ، مصحف را نگاه کرده وضعف حفظی خود را با احیای تصویر و ارزیابی مفاهیمی آیه به ذهن سپاری نماید.باید این را بدانیم که فضای متشتت ذهنی وافکار پر ترافیک در مغز ، خود به خود باعث افزایش شکوک وفراموشی ها و اختلالات گوناگون حافظه ای خواهد شد ، لذا قبل از شروع برنامه حفظ روزانه می بایست ذهن را آماده کرده ، جمیع مزاحمت های فکری را از مسیر تمرینات مرتفع نماییم.
11.انواع ارتباط خواتیم آیات با مضمون آیات
درنگاه عامیانه جملات پایانی آیات یا همان خواتیم آیات قرآن کریم نقش تزئینی و تکمیلی دارند. اما این اشتباه است. حافظان محترم باید بدانند که میان جمله پایانی آیات و مضمون و مفهوم آن آیات ارتباط وثیق تفسیری وجوددارد. به عبارت دیگر خواتیم آیات اشارتی است زیبا به مفهوم کلی آیات و نیر نتیجه گیری از موضوع آیات.بسیاری از حافظان در جملات پایانی آیات دچار فراموشی ، شک و یا جابه جایی می شوند.
راه صحیح برطرف کردن این ایرادات آن است که از ارتباط مفاهیمی خاتمه آیه ومضمون و موضوع آن آیه کشف رمز شده، حلقه ارتباط بین آیه وخاتمه آیه درذهن محکم شود.ارتباط خواتیم آیات با متن آیه از نظر سطح تفسیری به ۳ دسته تقسیم می شود :
یک-ارتباط سهل وساده : در بسیاری از آیات با اندک توجه مفاهیمی وتسلط ترجمه ای می توان رابطه بین جمله پایانی ومفهوم کلی آیه را کشف وحفظ کرد.مثلا در آیه شریفه ( قالو سبحانک لا علم لنا الا ما علمتنا انک انت العلیم الحکیم ) ملائکه خطاب به پروردگار ضمن نفی از علم خود ، دانش را فقط برای پروردگار اثبات می کنند. لذا آیه باصفات (علیم) و (حکیم) که موضوعیت دارد به اتمام می رسد. پس اگر حافظ دقت مفاهیمی را از جمله اولویت های برنامه قرآنی خویش قراردهد ، استواری خواتیم در ذهنش همچون فولاد خواهد شد.
دو- ارتباط دقیق وعمیق : در این نوع آیات کشف ارتباط جمله پایانی آیه با موضوع آن آیه نیاز به برداشت مفاهیمی کامل تر وتدبر عمیق در مفهوم آیه دارد.مثلا در آیه (واذا علم من آیاتنا شیئا اتخذو هزوا اولئک لهم عذاب مهین) چرا از عذاب (مهین)استفاده شده است؟ آیا کلمه(مهین)بی دلیل آورده شده؟ خیر باتدبر در مفهوم آیه این مطلب را خواهیم فهمید که از آنجا که قصد آن کسی که مورد مذمت این آیه است آن بوده که آیات الهی را به استهزا بگیرد و با هجو و نسخره کردن آن را در اذهان مردم خوار وکوچک نماید ، لذا خداوند می فرماید : برای او عذابی است خوار کننده پس با تدبر در مفاهیم آیات می توان تسلط بر حفظ را ارتقا داد و مانع بسیاری از اشتباهات احتمالی در اجرای محفوظات شد.
سه- ارتباط تفسیری وثیق : در بعضی از آیات کشف رمز مفهومی جمله پایانی با مفهوم آیه نیاز به تسلط تفسیری و واکاوی دقیق معنا دارد ودر نگاه اول ارتباط خاصی بین خاتمه آیه و متن آیه مشاهده نمی شود ، اتفاقا در این نوع آیات فصاحت وزیبایی کلام الله در حدی است که مفسرین برداشت های خاص وزیبایی تفسیری خود را ارائه می نمایند. مثال : (ما خلقکم ولا بعثکم الا کنفس واحده ان الله سمیع بصیر) در نگاه اول بین جمله پایانی وموضوع آیه ارتباط سهل وساده ای نمی توان یافت.این که چرا خداوند در موضوع خلقت و قیامت از صفت سمیع وبصیر استفاده کرده است ؟ دلیل این ارتباط به شکل موجز عبارتند از : مشرکین وملحدین نسبت به موضوع برانگیخته شدن مردگان وبررسی پرونده اعمال آنها در صحنه محشر دو اشکال را مطرح می کردند : اول توان و قدرت خداوند بر زنده کردن میلیارد ها انسان پس از مردن را زیر سوال می بردند و دوم توان قدرت خداوند بر رسیدگی به اعمال انسان ها پس از گذشت قرن ها را مردود می پنداشتند.لذا قسمت اول این آیه که می فرماید خلقت اولیه و بر انگیختن مجدد تمام شما انسان ها برای خداوند همچون زنده کردن وبر انگیختن یک نفر است جواب استشکال اول مشرکین است وجمله پایانی آیه که می فرماید که خداوند شنوا و بینای مطلق است جواب استشکال دوم آنها. به عبارت دیگر (الشاهد هوالحاکم) یعنی بررسی پرونده اعمال انسان ها به دست آن خدایی است که سمیع و بصیر است و تمام آن اعمال را در لحظه انجام و ارتکاب رصد نموده است.لذا این داوری وبررسی به هیچ وجه بر او گران نخواهد آمد. بنابر این ارتباط جمله پایانی آیه و متن آن در حقیقت پاسخگویی به دو اشکال هم جنس است.
در پایان مایلم به برخی از عناوین مهم در تشکیل ساختار حفظ قرآن حرفه ای به شکل خلاصه اشاره نمایم : اهمیت روش حفظ آسان ، کاربردی و ماندگار ، پشتکار ، نظم ، دقت ، تقویت ، تمرکز ، توجه به مفاهیم ، انتخاب حریف تمرینی خوب ، امید و انگیزه ، تکرارهای منظم ، حضور در جلسات تخصصی حفظ قرآن کریم ، شبیه سازی مسابقات در منزل ، استفاده از تجربه حفاظ برتر ، اجتناب از هرگونه افراط و تفریط ، شناخت جنس حافظه شخصی ، انتخاب حجم حفظ روزانه متناسب با استعداد و توان ، اجتناب از روش های بی کیفیت ، اجتناب از هرگونه فشار غیر منطقی بر تارهای صوتی ، تخلیه افکار غیر مرتبط و پراکنده در هنگام تمرینات.
سخن آخر : حفظ قرآن کریم توفیقی است فاخر و نعمتی است شایان که قدرشناسی از آن موجب مزید توفیقات حافظ قرآن کریم خواهد بود.
خادم القرآن الکریم
علی رجبی
اردیبهشت ۱۳۹۲
بدون دیدگاه